İnsani İkamet İzni Başvurusu: Usul, Esaslar ve Uygulamada Dikkat Edilmesi Gereken Noktalar

1. Giriş

6458 sayılı Yabancılar ve Uluslararası Koruma Kanunu (“YUKK”) uyarınca Türkiye’de, vizenin veya vize muafiyetinin tanıdığı süreden ya da doksan günden fazla kalacak yabancıların ikamet izni almaları zorunludur (m.19). Bu kapsamda düzenlenen ikamet izinlerinden biri de YUKK m.46 ve 47’de düzenlenen insani ikamet iznidir.

İnsani ikamet izni, olağan şartlarda ikamet izni verilmesi mümkün olmayan veya diğer ikamet izinleri kapsamında değerlendirilemeyen, ancak Türkiye’de kalması zorunlu görülen yabancılar için istisnai ve geçici nitelikte bir koruma mekanizmasıdır. Bu izin türü; insan haklarına saygı, geri gönderme yasağı (non-refoulement) ve uluslararası yükümlülükler çerçevesinde idarenin takdir yetkisiyle verilir.

2. İnsani İkamet İzninin Kapsamı

İnsani ikamet izni, yalnızca YUKK m.46’da sayılan istisnai hâllerden birinin varlığı hâlinde verilebilir. Kanun maddesi aşağıdaki gibidir:

MADDE 46 – (1) Aşağıdaki hâllerde, diğer ikamet izinlerinin verilmesindeki şartlar aranmadan, Bakanlıkça belirlenen sürelerle sınırlı olmak kaydıyla ve Genel Müdürlüğün onayı alınarak valiliklerce insani ikamet izni verilebilir ve uzatılabilir:

a) Çocuğun yüksek yararı söz konusu olduğunda,
b) Haklarında sınır dışı etme veya Türkiye’ye giriş yasağı kararı alındığı hâlde, yabancıların Türkiye’den çıkışları yaptırılamadığında ya da Türkiye’den ayrılmaları makul veya mümkün görülmediğinde,
c) YUKK m.55 uyarınca sınır dışı kararı alınmadığında,
ç) 53, 72 ve 77. maddelere göre yapılan işlemlere karşı yargı yoluna başvurulduğunda,
d) İlk iltica ülkesi veya güvenli üçüncü ülkeye geri gönderme işlemleri devam ederken,
e) Acil nedenler, ülke menfaatleri veya kamu düzeni-kamu güvenliği gerekçeleriyle Türkiye’ye girişine/kalmalarına izin verilmesi gereken yabancılar açısından diğer ikamet izinlerinden birine başvurma imkânı bulunmadığında,
f) Olağanüstü durumlarda,

Bu hâller dışında insani ikamet izni verilmesi mümkün değildir.

3. İnsani İkamet İzni ile Diğer İkamet İzinleri Arasındaki Farklar

6458 sayılı Kanun’un 27. maddesinde kısa dönem, aile, öğrenci, uzun dönem ve insan ticareti mağduru ikamet izinleri düzenlenmiştir. İnsani ikamet izni bu izinler arasında istisnai bir konuma sahiptir:

• İnsani ikamet izni sahibi kişiler, uzun dönem ikamet izni hariç olmak üzere şartlarını taşıdıkları diğer ikamet izinlerine başvurabilir.

• İnsani ikamet izni ile geçirilen süreler, diğer ikamet izinleri kapsamında aranan sürelerin hesabında dikkate alınmaz.

• Diğer ikamet izinlerinden faydalanamayan kişilerin, 46. maddede belirtilen hâllerden biri kapsamında olması şarttır.

4. Başvuru Usulü ve Gerekli Belgeler

İnsani ikamet izni başvurusu e-ikamet sistemi üzerinden yapılmaz. Başvuru, yabancının bulunduğu ildeki İl Göç İdaresi Müdürlüğüne bizzat, yasal temsilci veya avukat aracılığıyla yapılır.

Başvuru için genel olarak alınan belgeler şunlardır:

• Pasaport veya pasaport yerine geçen belge (varsa),

• İnsani gerekçeleri kanıtlar nitelikte rapor, belge, mahkeme kararı veya uluslararası kuruluş yazısı,

• Adres beyanı veya ikamet belgesi,

• 4 adet biyometrik fotoğraf,

• Gerekçeli başvuru dilekçesi,

• İlgili harç ve değerli kâğıt bedelinin ödendiğine dair belge,

Başvuru il göç idaresince değerlendirilir ve karar Göç İdaresi Başkanlığının onayıyla kesinleşir. İzin alınması hâlinde yabancının en geç 20 iş günü içinde adres kayıt sistemine kaydolması zorunludur.

5. İnsani İkamet İzni Süresi ve Uzatma

Yönetmelik m.27/1-d uyarınca insani ikamet izni her defasında en fazla bir yıl süreyle verilir. Uygulamada çoğunlukla bir yıllık izin düzenlenmektedir.

Uzatma başvurusu:

• Sürenin dolmasına 60 gün kala,

• En geç izin süresi bitmeden yapılmalıdır.

İnsani gerekçeler devam ettiği sürece uzatma mümkündür ve üst süre sınırı bulunmamaktadır.

6. İzin Süresince Haklar ve Kısıtlamalar

İnsani ikamet izni sahibinin statüsü aşağıdaki esaslara tabidir:

• Bu izin doğrudan çalışma hakkı vermez, çalışma izni için ayrıca başvuru yapılmalıdır.

• Bu izin ile geçirilen süre vatandaşlık için gerekli ikamet süresine dahil edilmez (YUKK m.47).

• Eğitim, sağlık veya sosyal hizmetlere erişim kişisel durum değerlendirmesi ile sağlanabilir.

• Kamu düzeni, güvenliği veya genel ahlakı tehdit eden davranışlar izin iptaline yol açabilir.

7. Vatandaşlık Başvurusu

5901 sayılı Türk Vatandaşlığı Kanunu m.11 uyarınca gerekli şartları taşıyan bir yabancı, insani ikamet izni sahibi olsa dahi beş yıllık kesintisiz yasal ikamet şartı yerine geliyorsa vatandaşlık başvurusu yapabilir. Ancak insani ikamet süresi bu beş yıllık süreye hesaplanmaz.

8. İnsani İkamet İzninin İptali

YUKK m.47’ye göre, insani ikamet iznini zorunlu kılan şartlar ortadan kalktığında izin:

• Bakanlık onayı alınarak,

• Valiliklerce iptal edilir veya uzatılmaz.

İptal edilen yabancıya 10 gün içinde ülkeyi terke davet yapılır; terk etmemesi hâlinde sınır dışı işlemleri uygulanabilir.

Ayrıca; verilen izinle yabancı 6 ay içinde Türkiye’ye giriş yapmazsa tezkere iptal edilir.

9. Başvurunun Reddi ve Yargı Yolu

Başvuru reddedilirse:

• Göç İdaresi Başkanlığına itiraz edilebilir,

• Ya da doğrudan idare mahkemesinde iptal davası açılabilir.

İtiraz zorunlu bir yol değildir. Red kararının tebliğinden itibaren 60 gün içinde başvuru yapılmalıdır.

10. Sonuç

İnsani ikamet izni, Türkiye’nin insan haklarına dayalı göç politikasında önemli bir koruma mekanizmasıdır. Ancak geçici niteliktedir ve sürekli ikamet ile karıştırılmamalıdır. Başvurunun kabulü, ileri sürülen insani gerekçelerin somut, belgeli ve güncel olmasına bağlıdır. Bu nedenle sürecin uzman hukuki destekle yürütülmesi, başvurunun isabetli ve hızlı sonuçlanması açısından büyük önem taşımaktadır.